قراردادهای آتی کالا

قراردادهای آتی کالا

قرارداد آتی، قراردادی است که فروشنده براساس آن متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی قراردادهای آتی کالا از کالای مشخصی را به قیمتی که اکنون تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند. در قراردادهای آتی، کالا یا دارایی که قرارداد آتی بر روی آن منتشر می‌شود را اصلاحاً دارایی پایه می‌گویند. معمولاً در بورس‌های دنیا دارایی‌های مختلفی از جمله محصولات کشاورزی، سهام، انواع فلزات، انواع فرآورده‌های نفتی و سایر محصولات به عنوان قرارداد آتی منتشر می‌شوند و به عنوان دارایی پایه قراردادهای آتی مطرح می‌گردند. بنابراین در قرارداد آتی سهام، دارایی پایه سهام شرکت های پذیرفته شده در بازار سرمایه می باشد. مشخصات سهام که قرار داد آتی بر روی آن منتشر می گردد در اطلاعیه معاملاتی قرارداد آتی ذکر می گردد. توصیه می شود سرمایه گذاران قبل از سرمایه گذاری در این اوراق، اطلاعیه مربوط به آن را مطالعه نمایند.

تاریخچه شروع معاملات آتی

در سال ١٨۴٨ در شیکاگو تولید کنندگان گندم برای فروش محصولات خود شروع به گرفتن نوعی تعهد جهت دریافت وجه نقد خود در آینده نمودند و زمینه معاملات آتی را پایه‌ریزی کردند. به این ترتیب کشاورز از قبل می‌داند که وجه خود را دریافت می‌نماید و خریدار نیز از قیمت کالا با خبر می‌شود. این نوع قراردادها به سرعت رایج گردید و قراردادها را قبل از تاریخ تحویل دست به دست چرخاند. اگر دلالی احساس می‌کرد نیازی به گندم ندارد، قرارداد خود را به فردی که گندم را نیاز داشت می فروخت. مشابه آن نیز تولید کننده که قصد عدم تحویل گندم را داشت مسئولیت تحویل گندم را به دیگری منتقل می‌کرد. این قراردادها با اندکی تغییرات به سرعت به ابزار حمایتی برای طرفین معامله که بازار خلاف نظر آن‌ها حرکت می‌کرد تبدیل شد. به این ترتیب زمینه شکل‌گیری قراردادهای آتی منظم و قانونمند فراهم گردید.
در ایران، معاملات اولین قرارداد آتی در بورس کالا با راه اندازی قرارداد آتی بر روی شمش طلای یک اونسی در سال ١٣٨٧ آغاز شد. در حال حاضر، قرارداد آتی سکه و زعفران در بورس کالا و قراردادهای آتی کالا قرارداد آتی سهام در بورس اوراق بهادار در حال معامله هستند.

معاملات قرارداد آتی در بورس

قراردادها در بورس به شکل استاندارد بوده و قیمت‌ها براساس سیستم حراج تعیین می‌گردند. همچنین با ورود معاملات آتی در بورس، این اوراق از قابلیت نقدشوندگی بیشتری برخوردار خواهند بود.بورس برای خود موقعیت معاملاتی تعیین نمی‌کند و به افراد نیز به داشتن موقعیت معاملاتی توصیه خاصی نمی‌کند. مسئولیت بورس این است که بازار معاملات آتی را سالم و نظام‌ یافته نماید.

مفهوم وجه تضمین

برای جلوگیری از امتناع طرفین از اجرای قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند و متعهد می‌شوند متناسب با تغییرات قیمتی آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان اباحه تصرف در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند. برای هر موقعیت تعهدی باز همواره باید حداقلی از سطح وجه تضمین اولیه موجود باشد این حداقل در مشخصات هر قرارداد آتی تعیین می‌شود. در صورتی که وجه تضمین پایین‌تر از این حداقل قرار گیرد، مشتری باید به منظور افزایش وجه تضمین تا سطح “وجه تضمین اولیه” اقدام نماید. در این شرایط مشتری اصطلاحاً اخطاریه وجه تضمین اولیه دریافت می‌نماید. وجه تضمینی که مشتری بعد از دریافت اخطاریه باید نزد اتاق پایاپای تودیع نماید، اصطلاحاً وجه تضمین جبرانی نامیده می‌شود.

تسویه نهایی

در صورتی که سرمایه‌گذار پس از پایان دوره معاملات قرارداد آتی سهام، همچنان دارای موقعیت تعهدی باز باشد، ملزم به تسویه فیزیکی مطابق با قرارداد خواهد بود. در این مرحله فروشنده سهام، باید سهام تعهد شده را در زمان و مکان مشخص و مطابق با استانداردهای تعیین شده در قرارداد تحویل و خریدار نیز ملزم به پرداخت وجه مورد نظر می‌باشد.

کارمزد معاملات قرارداد آتی سهام

با خرید و فروش قراردادهای آتی سهام درصدی به عنوان کارمزد معاملات قراردادهای آتی کالا از حساب سرمایه گذار کسر می گردد. این اوراق معاف از مالیات می باشند. کارمزد معاملات قرارداد آتی سهام به شرح زیر می باشد:

قراردادهای آتی کالا

در مطلب قبلی، انواع ابزارهای مشتقه که جزئی از ابزارهای مهندسی مالی بودند، توضیح داده شد. در این مطلب، جزئیات ساز و کار بازارهای آتی، مانند مشخصات قراردادها توضیح داده می‌شود.

بستن موضع معاملاتی در قراردادهای آتی
قرارداد آتی توافق نامه‌ای مبتنی بر خرید یا فروش دارایی پایه با قیمت مشخص و در زمان معینی در آینده است. بیشتر قراردادهای آتی منجر به تحویل فیزیکی کالا نمی‌شوند به این علت که سرمایه‌گذاران قبل از فرارسیدن زمان تحویل کالا، موضع معاملاتی خود را می‌بندند. بستن موضع معاملاتی به معنای ورود در یک معاملۀ جدید و اتخاذ موضع معاملاتی عکس حالت قبلی است. به عنوان مثال، سرمایه‌گذاری که با استفاده از قرارداد آتی وارد معاملۀ خرید زعفران به تحویل ماه آبان شده است، می‌تواند موضع معاملاتی خود را در شهریور تغییر داده و به فروش زعفران به تحویل آبان اقدام نماید. مجموع سود و زیان نیز به وسیلۀ تغییرات ایجاد شده در قیمت آتی دارایی تا شهریور محاسبه می‌شود.

مشخصات قرارداد آتی
هنگام انعقاد یک قرارداد آتی، بورس باید جزئیات توافق‌نامه بین دو طرف، مخصوصاً نوع دارایی، اندازۀ قرارداد، مکان تحویل و زمان تحویل را دقیقاً مشخص نماید که در ادامه به تشریح هر کدام پرداخته می‌شود.
دارایی پایه: در صورتی که دارایی مورد نظر در قرارداد، کالا باشد، لازم است که شرایط قابل قبول چون کمیت و کیفیت دارایی موضوع قرارداد از پیش توسط بورس تعیین شود. در مورد دارایی‌های مالی که موضوع قراردادهای آتی قرار می‌گیرند، معمولاً نیازی به تعیین ویژگی‌ها و مشخصات نیست.
اندازۀ قرارداد : اندازۀ قرارداد را حجم دارایی که طی قرارداد باید تحویل داده شود، مشخص می‌کند. به عبارت دیگر، مقدار استاندارد شدۀ دارایی پایه را به اصطلاح «اندازۀ قرارداد» می‌گویند.
ماه‌های تحویل: قراردادهای آتی کالا بورس باید دورۀ دقیق زمان تحویل کالا را مشخص سازد. ماه‌های تحویل از یک قرارداد به یک قرارداد دیگر متفاوت است. این ماه‌ها توسط بورس با توجه به نیازهای معامله‌گران تعیین می‌شود. بورس زمان شروع و آخرین روز انجام معامله برای هر قرارداد آتی خاص را تعیین می‌کند.
محدودیت‌های تغییرات قیمت: بورس‌ها در بسیاری از موارد محدودۀ قراردادهای آتی کالا تغییرات روزانۀ قیمت را نیز تعیین می‌کنند، تا مانع نوسانات شدید قیمت‌ها شوند. هدف از این محدودیت‌ها، جلوگیری از تأثیر بیش از حد سفته‌بازان بر بازار است.

تحویل
تسویۀ فیزیکی: تسویۀ نهایی قرارداد آتی از طریق انتقال دارایی پایۀ اعلامی توسط بورس و پرداخت ارزش بازار قرارداد آتی است.
نحوۀ تحویل: مکان تحویل کالا باید توسط بورس مشخص شود. این امر خصوصاً در مورد کالاهایی که هزینۀ حمل و نقل بالایی دارند، اهمیت زیادی پیدا می‌کند.
تسویۀ نقدی: تسویۀ نهایی قرارداد آتی به طور نقدی بر اساس آخرین قیمت تسویۀ روزانه است که منجر به سقوط تعهدات طرفین می‌شود. برخی قراردادهای آتی صادره بر دارایی مالی مثل قرارداد آتی شاخص به صورت نقدی تسویه می‌شوند؛ چرا که تحویل دارایی پایه یعنی تحویل یک پرتفوی ۵۰۰ سهمی غیرممکن است.

هم‌گرایی قیمت آتی با قیمت نقد
هر چه زمان سررسید قرارداد آتی نزدیک‌تر می‌شود، قیمت قرارداد آتی به سمت قیمت نقد دارایی پایه میل می‌کند و در سررسید، قیمت قرارداد آتی با قیمت نقد برابر می‌شود.

نمودار (۱): رابطۀ بین قیمت قرارداد آتی و قیمت نقد قبل از تاریخ سررسید

قراردادهای باز یا " Open Interest " تعداد قراردادهای باز را نشان می‌دهد. قراردادهای باز آن دسته از قراردادهای آتی است که موضع معاملاتی معامله‌گر در پایان روز همچنان باز است؛ یعنی آن قرارداد سررسید نشده یا تحویل آن صورت نگرفته و یا با موضع معاملاتی معکوس، مسدود نشده است.

در این مطلب، ساز و کار بازارهای آتی توضیح داده شد. در مطلب بعد، نقش حساب ودیعه که برای معامله‌گران بازارهای آتی از اهمیت ویژه‌ای برخودار است، تشریح خواهد شد.

"سکه طلا" در مقام دوم معاملات هفتگی "قراردادهای آتی" ایستاد

سکه طلا، به عنوان یکی از دارایی‌های مورد توجه بازار آتی کالا طی حدود ۱۰ سال ۸۷-۹۷ فعالیت خود طرفداران زیادی داشت، اما از شهریور سال ۹۷ به دلیل التهابات بازار نقدی طلا به طور موقت متوقف شد، این معاملات پس از چند سال توقف از تیر ماه سال جاری به پشتوانه صندوق طلا و به شکلی دیگر شروع به کار کرد که در این زمینه صندوق طلای لوتوس پیش قدم شد.

به گزارش پایگاه خبری بازارسرمایه (سنا)، پس از شروع به کار دوباره قراردادهای آتی واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق پشتوانه طلای لوتوس در بورس کالای ایران از روز شنبه ۲۳ بهمن برای سررسید جدید تحویل مرداد ماه ۱۴۰۱ راه اندازی می‌شود.

مدیریت توسعه بازار مشتقه بورس کالای ایران با علام خبر بالا طی اطلاعیه ای گفت: معاملات این سررسید جدید تا تاریخ ۲۶ مرداد ماه ۱۴۰۱ قابل معامله خواهد بود.

در این اطلاعیه آمده است: قراردادهای آتی در نخستین روز معاملاتی بدون حد نوسان قیمتی، با دوره پیش گشایش به مدت ٣٠ دقیقه در ابتدای جلسه معاملاتی آغاز و پس از انجام حراج تک قیمتی راس ساعت ۱۰:۳۰ با دوره عادی معاملاتی و اعمال حد نوسان قیمت روزانه ادامه می‌یابد.

قیمت پایه قرارداد آتی، همان قیمت کشف شده در حراج تک قیمتی خواهد بود که مبنای حد نوسان قیمت روزانه برای ادامه معاملات در حراج پیوسته قرار خواهد گرفت. بدیهی است در صورت انجام نشدن معامله در حراج تک قیمتی، قرارداد آتی متوقف و مجدداً همین فرآیند، روز کاری بعد تکرار خواهد شد.

شایان ذکر است، پیش از این نیز بازار قراردادهای آتی واحدهای سرمایه گذاری صندوق پشتوانه طلای لوتوس در شهریور ماه میزبان راه اندازی سررسید جدید برای تحویل آبان ماه بود.

یادآور می شود، سکه طلا، به عنوان یکی از دارایی قراردادهای آتی کالا های مورد توجه بازار آتی کالا بود که طی ۱۰ سال فعالیت خود طرفداران زیادی داشت اما از شهریور سال ۹۷ به دلیل التهابات بازار نقدی طلا به طور موقت متوقف شده بود.

قراردادهای آتی واحدهای صندوق سرمایه گذاری طلا از روز شنبه ۱۲ تیر ماه امسال و پس از چند سال ممنوعیت در بورس کالای ایران دوباره راه اندازی شده و در این زمینه صندوق طلای لوتوس پیش قدم شد.

مشخصات قراردادهای آتی «طلا»

دارایی پایه این قراردادها، واحدهای سرمایه گذاری صندوق سرمایه گذاری پشتوانه طلای لوتوس (طلا) اعلام شده و همچنین اندازه هر قرارداد نیز ۱۰۰۰ واحد سرمایه گذاری صندوق سرمایه گذاری طلا در نظر گرفته شد.

حد نوسان قیمت روزانه این قراردادها حداکثر مثبت و منفی ۵ درصد با توجه به قیمت تسویه روزانه روز قبل و حداکثر حجم هر سفارش ۲۵ قرارداد در نظر گرفته شده بود.

در این معاملات، سقف مجاز موقعیت های تعهدی باز مشتریان قراردادهای آتی کالا برای اشخاص حقیقی و حقوقی ۵۰۰ موقعیت در هر نماد معاملاتی و برای بازارگردانان ۱۰۰۰ موقعیت در هر نماد قراردادهای آتی کالا معاملاتی و قابل افزایش تا ۲۰ درصد موقعیت های تعهدی باز در آن نماد در بازار است.

تعداد موقعیت های باز کل بازار در هر نماد معاملاتی حداکثر معادل یک هزارم سقف واحدهای معاملاتی قابل صدور صندوق سرمایه گذاری پشتوانه طلای لوتوس (طلا) اعلام شده بود.

جایگاه سکه طلا در معاملات هفتگی قراردادهای آتی

خاطر نشان می شود، معامله گران در هفته دوم بهمنسال جاری ۱۰۶ هزار و ۴۰۷ قرارداد آتی را بر پایه ۴ دارایی زعفران نگین، صندوق طلا، نقره و کاتد مس به ارزش نزدیک به ۴۰۰ میلیارد تومان به ثبت رساندند.

از این میان، انعقاد ۲ هزار و ۸۵۵ قرارداد آتی صندوق طلا برای تحویل در سه سررسید بهمن ۱۴۰۰ و فروردین و خرداد ۱۴۰۱ نیز این دارایی پایه را در جایگاه دوم معاملات هفتگی قرار داد. ارزش معاملات مذکور نیز از رقم ۲۴.۹ میلیارد تومان فراتر رفت و سهم ۶ درصدی را در کل بازار کسب کرد.